close
Dé recensiesite over jeugdliteratuur
8+

Een helder stappenplan om nepnieuws te herkennen

Annemarie Bon Fake! Alles wat je (niet) moet geloven over nepnieuws, mindfuck en complottheorieën Non-fictie
Volt
Wendy Panders
Waardering: 7.5

Het is aan de orde van de dag sinds een zekere president van een zeker groot land het begrip een extra lading gaf. Hij geeft trouwens een andere betekenis aan ‘Fake news’ dan dat er doorgaans onder wordt staan. Voor hem is het berichtgeving die hem niet bevalt, maar het gaat natuurlijk om nieuws dat niet klopt. Een toenemend maatschappelijk probleem, bijvoorbeeld tijdens de Europese verkiezingen, waar vooral de grote social mediakanalen mee worstelen.

Schrijfster Annemarie Bon verdiepte zich in dit actuele onderwerp en dat levert het non-fictie kinderboek Fake! op, dat al ondertitel heeft: ‘Alles wat je (niet) moet geloven over nepnieuws, mindfuck en complottheorieën.’ Het moet kinderen helpen om onzin en feiten op allerlei vlak uit elkaar te houden. Een ode aan de wetenschap en de vooruitgang, noemt Bon haar boek, dat in een tiental hoofdstukken is opgedeeld. Pas halverwege komt nepnieuws aan de orde.

Daarvoor is te lezen over o.a. de werking van het brein, complottheorieën en broodjeaapverhalen, en over toeval en kansberekening en bijgeloof. Is het bijvoorbeeld niet opmerkelijk dat sommige hotels uit bijgeloof geen dertiende verdieping hebben, maar niemand er  moeite mee lijkt te hebben aan het einde van het jaar een dertiende maand te ontvangen? Voor de angst voor vrijdag de 13e bestaat zelfs een naam: paraskevidekatriafobie.

Het fabeltje dat vroeger alles beter was, wordt vakkundig ontkracht. Vroeger leefden de mensen in grote armoede en was er meer geweld en oorlog. Dus we hebben het nu wel degelijk beter, maar waarschuwt Bon: ‘overal waar geld en macht spelen, is het oppassen geblazen.’ De auteur steekt haar eigen mening niet onder stoelen of banken en heeft de neiging het vingertje op te steken. Dat is een risico in een boek dat juist gaat over het tegengaan van al teveel stelligheid. Soms is het onontkombaar, zoals waar het gaat over de groep, in aantal niet te onderschatten, mensen dat ervan overtuigd zijn dat de aarde plat is. De auteur stelt daarbij : ‘als je niet beter weet, kun je natuurlijk best denken dat de zon om de aarde draait’.

Maar soms is het  onnodig belerend als ze stelt dat mensen niet van gedachten veranderen, zelfs als blijkt dat hun opvatting er helemaal naast zit: ‘Bij mensen die weigeren in te zien dat het klimaat wel heel snel verandert, of die menen dat Adam en Eva werkelijk de eerste mensen waren en dat evolutie niet bestaat. Mensen veranderen niet van gedachten, zelfs al blijkt hun opvatting er helemaal naast te zitten.’  Natuurlijk is dit geen opzienbarende conclusie maar ze had er ook voor kunnen kiezen om kinderen zelf tot een slotsom te laten komen. Ze is erg stellig over de waarde van de wetenschap, ondanks dat er ook wordt ingegaan op manipulatie van onderzoeker en professoren die de boel belazerden. Een beetje al te simpel stelt Bon: ‘Wetenschap kan het ook fout hebben, maar zuivert zichzelf’. 

Ons eigen brein neemt ons nogal eens in de maling. Het is bijvoorbeeld opmerkelijk om te lezen dat bij een onderzoek bleek dat zeventig procent van de kinderen zich een ontvoering door ufo’s herinnerde, nadat ze daarover van alles wat verteld. De (on)betrouwbaarheid van het brein en het geheugen is evident, net als de manier waarop we ons zelf bedriegen. Zo was er de sekteleider die voorspelde dat de aarde zou vergaan, en toen dat niet gebeurde, probeerde uit te venten dat er een wonder was geschied omdat zijn gebeden waren verhoord. Deze zogenaamde cognitieve dissonantie kan ook in het klein: het bestelde beddengoed wordt bezorgd in een verkeerde kleur en dan maak je jezelf wijs dat je die kleur ook wel mooi vindt. Grappig voorbeeld, al is het wel jammer dat het niet op kinderen is toegespitst (welk kind bestelt er beddengoed?). Het stoort ook dat er meerdere malen naar het internet wordt verwezen: ‘zoek maar eens op youtube’ of ‘ga naar de site van dit instituut’. Hallo, ik ben een boek aan het lezen.

Fake! laveert langs tal van onderwerpen, waarbij veel ruimte is ingeruimd voor het toeval. We vinden het lastig om toeval te accepteren omdat het tegen onze intuïtie ingaat en refereert aan het gevoel dat het leven misschien geen doel heeft en alle kanten uitgaat. Het gaat over tunnelvisie, groepsdruk, drogredeneringen en er is een interessant medisch hoofdstuk waarin astrologie en alternatieve geneeswijzen worden behandeld. Ook daaar is heel duidelijk waar de auteur zelf staat.

Het meest objectief en leerzaam is het hoofdstuk over nepnieuws. Bon geeft een helder stappenplan voor het checken van het waarheidsgehalte van nieuws. Kijk naar de herkomst en de bron en probeer ook eens op een andere manier te zoeken: door naar de bieb te gaan, of de bibliotheek. Met andere woorden: treed buiten je filterbubbel, daar kun je niet vroeg genoeg mee beginnen. Want hoe vaker je een bericht ziet, hoe eerder je het gelooft. Dat gebeurt zonder dat je het doorhebt en geld ook voor nepnieuws.

Fake! is een interessant boek door het boeiende thema, waarvan nauwelijks een facet wordt overgeslagen. Bon probeert wel erg compleet te zijn en formuleert nogal droog. Het zijn vooral de geweldig grappige illustraties van Wendy Panders en de voorbeelden die het boek lucht geven. Bijvoorbeeld de ongelooflijke complottheorieën zoals dat de aarde van binnen hol is en dat daar gevluchte nazi’s zouden winnen. Of dat ‘immigratie is een manier van de elite om de bevolking te vervangen’. Helaas is dat laatste een theorie die zelfs door sommige van onze eigen parlementariërs wordt verkondigd. Daarom is dit boek belangrijk en komt het op een goed moment.

 

Tags : actueelEcht gebeurdgeschiedenisjeugdboekKinderboekNieuwsNon-fictiepolitiekreligiesocialmediaWeten en lerenwetenschap