‘Als je Rifka tegen je hebt, kun je het wel vergeten’, stelt Duveke voor zichzelf vast op een moment dat ze al volledig gevangen zit in het machtsspel van haar ‘vriendin’ maar voor het eerst een (wat halfslachtige) daad heeft gesteld. Als ze geen vriendinnen met Rifka meer is, zal de hele klas haar haten en zal ze voortaan helemaal alleen zijn. Duveke komt er tegen wil en dank achter wat het woord ‘vriendinnen’ in deze context eigenlijk betekent: helemaal niets. Ze wordt gebruikt voor de lepe plannen van een klasgenote die kampt met wat in de psychiatrie ‘een slecht ontwikkelde gewetensfunctie’ zou worden genoemd.
Rifka is gemeen en meedogenloos en toch wil iedereen met haar gezien worden en smelten veel mensen voor haar charmes. Ze is sluw en doortrapt en heeft het tot kunst verheven om op de juiste momenten haar sociale gezicht op te zetten. Ze behoort tot het slag kinderen dat er geen probleem mee heeft anderen pijn te doen, gewoon omdat het kan en grappig is om te zien wat er dan gebeurt. Rifka heeft altijd overal een plan voor, in tegenstelling tot Duveke, en zo bedenkt ze om op haar eigen begrafenis te willen zijn. Ze zet een ontvoering in scene waarbij Duveke een sleutelrol moet vervullen maar het blijkt in de uitvoering minder gemakkelijk dan tevoren gedacht
Samson kiest voor een vernuftige structuur die wonderwel goed uitpakt. De spanning blijft tot op de laatste bladzijde aanwezig en de drie hoofdpersonages vertellen het verhaal op zo’n manier dat hun sterke en zwakke kanten invoelbaar zijn. De roman is in drieën verdeeld, steeds verteld vanuit een ander perspectief en een andere vertelstijl die beurtelings nabijheid of juist meer afstand oproepen. De afwijkende chronologie is een sterk punt van deze roman, als laatste komt Rifka aan het woord die het verhaal tijdensde ontvoering vertelt, pas nadat broer Olivier het hoofdstuk over daarna voor zijn rekening neemt. Op die manier spint Samson een intrigerend en vernuftig web van intimidatie en manipulatie.
Zwarte zwaan is een gitzwart en confronterend boek over die dingen die we liever ver van ons houden maar die soms komen bovendrijven . Zoals onlangs na de rouwadvertentie van een jongen die zelfmoord pleegde en pesten als motief noemde. Er is even opwinding, we vinden dat pesten niet mag, dat de pesters aangepakt moeten worden en gaan weer over tot de orde van de dag. Diep in ons hart weten we waarschijnlijk dat het een onoplosbaar probleem is. Samson legt een deel van de mechanismes bloot, trouwens zonder dat hij een typische pestroman heeft geschreven. Zwarte zwaan gaat vooral over macht en manipulatie.
Samson pulkt aan de korstjes, maakt wondjes open en laat zien dat het daaronder niet zo fris is. Natuurlijk bestaan er slechte kinderen. Het zijn niet allemaal onschuldige lieverdjes en er zitten echt enorme etterbakken tussen. Samson gaat verder en laat zien dat kinderen met elastiekjes aan elkaar zitten en soms marionetten zijn. Duveke zit in de houdgreep van Rifka, ze kan niet zonder haar en verloochent zichzelf en anderen dus maar. Niet dat ze zich er prettig bij voelt, de regelmatig terugkerende paniekaanvallen (Het Gevoel) zijn veelzeggend. Maar ook Duveke kan kiezen en is niet louter het slachtoffer waar ze zichzelf voor aanziet. Wie verzuimt om op de juiste momenten in te grjipen, is mede schuldig.
Zwarte zwaan zit ongelooflijk knap in elkaar. Dit is jeugdliteratuur met een kapitale hoofdletter J. Samson heeft veel te zeggen en toch staat dat niet voorop. Het verhaal is leidend en dat maakt Zwarte zwaan in de eerste plaats tot een spannende detective-achtige roman. Daarna komt meteen de vraag over goed en kwaad en in alle gelaagdheid gaat het mmisschien wel vooral over de grijstinten. Er zit veel tussen slecht en goed in. Waar sta jij zelf als er gelogen en bedrogen wordt en als mensen je nodig hebben? Samson kantelt het beeld van het lieve, onschuldige kind zonder eigen wil en verantwoordelijkheid.
Sommige motieven zijn wat bedacht. Het kwetsbare en zieke jongetje dat door Rifka gepest wordt en overlijdt en het glazen beeldje van moeder, een zwart zwaantje, dat kapot maakt en waar Duveke en Olivier over liegen. Daar is Samson wel heel nadrukkelijk met het thema bezig, waar de rest van de gebeurtenissen vooral in dienst van het verhaal staan.
Zwarte zwaan is zonder twijfel Samsons beste boek tot nu toe. Hij liet zijn grote talent al zien maar de aarzeling die er nog was, kan overboord. Samson is toegetreden tot het elitekorps en kan heel veel gaan betekenen binnen de Nederlandse jeugdliteratuur aangezien hij nog maar 27 jaar jong is.
Zwarte zwaan
Gideon Samson
Leopold